EUSKALDUN GUZTIOK ELKARREKIN IKUSI GENUEN AZKEN FILMA
Imanol Uribek genero eta nazio kontzeptuak irrigarri jartzeko adorea izan zuen duela 40 urte La muerte de Mikel Trantsizioko zineman funtsezkoa den filmean.
Mario Onaindiak idatzi zuen La muerte de Mikel izan zela euskaldun guztiok elkarrekin ikusi genuen azken filma, batzuek herriaren erreakzio-gaitasunagatik itxaropentsu eta beste batzuek askatasun indibidualak eskakizun kolektiboak ahaztaraz zitzaketenaren beldur. Harrezkero, euskal zinemak Euskadiri buruz hitz egiteari utzi zion, eta filmak ikusi aurretik etiketatzen dira”.
40 urte igaro dira 1984ko otsailaren 12an estreinatu zenetik. Ez du zerikusirik garai hartako Euskadi hark —industria-birmoldaketaren ezinegonean murgilduta zegoena eta ETAren terrorismoak gogor jotzen zuena, urte hartan 33 hildako utzi baitzituen— gaur egungoarekin. Imanol Uriberen hirugarren film luzea fenomeno sozial bihurtzeko une aproposean iritsi zen. Kultura Ministerioaren diru-bilketaren zifra ofizialek ez dute iruzurrik egiten: filmak 1,2 milioi ikusle izan zituen aretoetan eta 1,7 milioi euro baino gehiago bildu zituen. Bere protagonista den Imanol Ariasek Anillos de oro telesaila estreinatu zuen filmatzen ari zela eta izar bihurtu zen.
El Salvadorren jaioa, Uribe ETAren terrorismoaren kronista ofizialaren antzeko zerbait zen, gogo dokumentala zuten bi obrari esker: El proceso de Burgos (1979) eta La fuga de Segovia (1981). Herri Batasunaren inguruko Oiartzungo farmazialari baten benetako kasuak, ustez torturen ondorioz hil zenarenak, José Ángel Rebolledorekin batera idatzitako gidoi bat inspiratu zuen. Garai hartarako morbo dosi jasanezinak zituen thriller politiko bat zen, protagonistaren hilkutxaren irudiekin hasten zena, Lekeitioko Andra Mariaren Zeruratzea elizan egindako hiletan. Nork hil du Mikel, herriko farmazialaria?
Garai hartako ikusleak ez zeuden prest ispilu-film baterako, gai oso korapilatsuak jorratzen baitzituen, hala nola ezker abertzalearen homofobia, onartu gabeko homosexualitatea, polizia-gorputzen torturak, euskal matriarkatua eta independentisten pentsamolde egoskor eta xehea. Ez zen gutxi… Ezker abertzaleak bere burua aurrerakoitzat zuen, baina frankismoaren postulatu zaharkitu eta moralistetan ainguratuta jarraitzen zuen. Berrogei urte igaro diren honetan, harrigarria da Uribek izandako ausardia maila, oso eszena probokatzaileak egin baitzituen, hala nola aluan hozkada bortitz batekin amaitzen den cunnilingus batena edo Athletic-en elastiko batekin jantzitako transformista batena (José Antonio Nielfa, La Otxoa).
Mikel (Imanol Arias) itota dago, maite ez duen emakume batekin (Amaia Lasa) bizi da eta herriko zurrumurruen jomuga dela jakiteagatik sufritzen duen ama burgesa du (Montserrat Salvador). Gizon batekin oheratzen den lehen aldian trabesti batekin egiten du, eta harekin jendaurrean agertzera ausartzen da (Fernando Telletxea “Fama”rekin). Armairutik irteteagatik Herri Batasunaren udal hauteskundeetako zerrendetatik ezabatu zuten, inolako azalpenik eman gabe. “Apaiz zikin batzuk zarete”, aurpegiratzen die protagonistak, zeina amaren eskutik hiltzen baita herritik alde egiteko erabakia hartu ondoren. Hipokresia ariketa bat eginez, abertzale osteek manifestazioa egiten dute “Mikel, gogoan zaitugu!” oihukatuz.
ETAk drogen aurkako kanpaina makabro batean droga-saltzaile txikien hilketa justifikatzeko zerabilen moral bikoitz bera da, kale borrokan zebiltzan kume gazteak marihuanaz bapo eginda egoten baitziren. Bitxia bada ere, Imanol Uribek gogoratzen duen bezala, ezker abertzalearen gertukoak ziren hedabideek garai hartan egindako kritikek, Eginek esaterako, ez zuten filmaren mezu desengainatua gaitzetsi, Lekeitioko manifestazioetan hain jende gutxi agertzea baizik. Arrazoi bakarra figurante gehiago ordaintzeko aurrekonturik ez zegoela izan zen.
La muerte de Mikel filmak “euskal gizartearen intolerantziaren akusazio orokor bat izan nahi zuen, matriarkatutik EAJraino, HBtik Guardia Zibileraino”, esaten du laburki Santiago de Pablok hain funtsezkoa den Creadores de sombras saiakeran. Kritika sozial orokortu hori izan zitekeen haren arrakastaren arrazoia, nahiz eta lau hamarkada geroago ere hutsune batzuk antzeman, polizia-gorputzen indarkeria bakarrik erakusten delako, eta ez ETArena. Casilda de Miguelek ederki esaten du Los cineastas. Historia del cine en Euskal Herria artikuluan: Uriberen kontakizunak oinarri duen identitate propioaren bilaketak “generoa eta nazioa kontzeptuak auzitan jartzea eskatzen du”.
La muerte de Mikel filmaren posterrak argi eta garbi iragartzen zuen: “Euskal film unibertsalena”. Trantsizioko zinema espainiarraren funtsezko film hura izan zen euskal aktore askoren ahotsa pantailan mantendu zuten lehena, garai hartan ohikoa baitzen bikoizketako aktoreek haien ahotsak bikoiztea. Alberto Iglesiasek zinemarako bigarren soinu-banda osatu zuen La conquista de Albania ren ondoren, eta Javier Aguirresarobek sinatu zuen argazkia, produktore gisa parte hartzeaz gain. Imanol Uriberen hurrengo filma, Adiós, pequeña, Bilbon filmatu zen, baina horrek jada ez zuen Eusko Jaurlaritzaren dirulaguntzarik jaso. Euskal zinemak bere zuzendari arrakastatsuenari joaten utzi zion.
Oskar Belategui
