HARRIDURAREN ATEAK
1963an jaiotako Pablo Berger bilbotarra unibertso ezaguterraz bat eraiki duten zinemagile horietakoa bat da, eta tradizioarekin solas egiteari uko egin gabe lortu du, gainera. Bere zinema Euskal Herrian errotuta dago, baina mundura zabalik ere badago, eta zorroztasun narratiboa, asmakizun formala eta humanismo bereizgarria uztartzen ditu, baita satiraren elementuak ere. Lau film luzerekin eta aldez aurretik film laburretan egindako lan labur baina sendoarekin, filmografia koherente eta anitz bat ehundu du, non erreala den hori eta fantastikoa den hori barne hartzen dituen, eta emozioa ezagutza modu sakon bihurtzen den.
Alegialari bisual handiengandik gertu, batzuetan Buñuel edo Bergmanengandik hurbil, Bergerrek zinema erresistentzia- eta samurtasun-arte gisa ulertzen du. Bere filmetan, pertsonaiek ironiaz eta errukiz egiten diote aurre gertatzen zaien guztiari, eta egunerokoa den hori aparteko bihurtzen da. Bere filmografia umorea eta buruargitasun morala uztartzen dituen lurralde bat ere bada, non irudi bakoitzak, begirunez eta harriduraz, giza izaerari buruzko errebelazio bat ematen duela dirudien.
Mamá (1988) izan zen bere debuteko pieza, zeina Erandion filmatu baitzuen Ramón Barearekin eta Álex de la Iglesiaren zuzendaritza artistikoarekin, eta bere talentu goiztiar eta bereziaren erakusgarri izan zen. Beldurra, komedia beltza eta zientzia-fikzioa nahastuz, film laburrak zinemagileak pertsonaia marjinalekiko eta giro klaustrofobikoekiko duen joera iragartzen zuen. ZINEBIn proiektatu zenean, Lehiaketan izan zen garai hartan, emanaldia freskoa eta erabat eraldatzailea izan zen: saio gogoangarri hark Euskal Herriko zinema berri eta ezohiko baten berri ematen zuen. Mamá-k izan zuen arrakastaren ondorioz —ondoren Alcalá de Henaresen eta Elxen saritu zuten eta British Film Institute-k hautatu zuen—, Bizkaiko Foru Aldundiaren beka bat jaso zuen New York Universityn ikasteko. Han filmatu zuen Truth and Beauty (1994), Zinema eta Telebista Akademien Emmy sarietarako izendatu zutena. Berrogeita hamarreko hamarkadan girotuta dagoen zuri-beltzeko film labur horrek benetakotasunaren eta ikuskizun mediatikoaren arteko tentsioa aztertzen zuen, igarotze bat markatuz Mamá-ren erradikaltasun ausart eta apurtzailetik fintasun kosmopolitara. Urte horietan zehar, Bergerrek irakasle gisa ere lan egin zuen New York Film Academy-n eta hainbat erakundetan aritu zen kolaboratzaile gisa, hala nola Princeton, Yale, Sorbona eta La Fémis-en; izan ere, irakasle alderdi hori bere ibilbide osoan zehar mantendu du.
Film luzerako jauzia Torremolinos 73 (2003) filmarekin iritsi zen, Javier Cámara eta Candela Peña protagonista dituen koprodukzio hispaniar-daniarrarekin. Frankismo berantiarreko Espainian girotuta, filmak komedia eta nostalgia nahasten zituen Alfredo López entziklopedia saltzailearen istorioa kontatzeko, zeinak, azkenean, etxean bere emazte Carmenekin film erotikoak filmatzen amaitzen zuen. Itxuraz hutsala zen material horretatik abiatuta, Bergerrek gogoeta sakon bat zabaldu zuen askatasun nahiari buruz, langile klasearen duintasunari buruz eta sormena kaskarra den horren aurrean babesteko baliatzeari buruz. Obrak, gainera, sortzeko ekintzari berari buruzko metanarrazio gisa funtzionatzen du: Super 8an Eskandinaviarako pornografia filmatzen duen bitartean, Alfredok bere bokazio artistikoa aurkitzen du eta film bat egitearekin amesten du. Bergerrek formatuekin jokatzen du —Super 8, 16 mm eta 35 mm— eta unibertso bergmaniarrari omenaldi sotil bat egiten dio, argudiorik gabe uzten gaituen protagonisten gizatasuna bistatik galdu gabe. Alfredo eta Carmen samurtasunez erretratatzen ditu, eta zentsura garaitan edertasuna aurkitzeko aukerari buruzko alegoria bihurtzen da haien abentura. Torremolinos 73 filmak Urrezko Biznaga irabazi zuen Málagan, Toulousen bost sari jaso zituen, Goya sarietarako lau izendapen izan zituen eta zinemagilea Espainiako zinema berriaren ahots berezi eta baliotsu gisa sendotu zuen.
Blancanieves (2012) filmarekin, Bergerrek erabateko heldutasun artistikoa lortu zuen. Zuri-beltzean filmatuta dagoen film mutu bat da, eta hogeiko hamarkadako Andaluziara eramaten zuen Grimm anaien ipuina, toreatzaile, kopla eta zorigaitz ia fisiko baten artera. Carmen, toreatzaile ospetsu baten alaba, Encarna (Maribel Verdú) amaorde ankerraren mende hazi zen eta, azkenean, “Blancanieves” bihurtu zen: talde ibiltari batekin Espainiako zezentokietan aritzen den toreatzailea. Ariketa nostalgikoetatik urrun, Blancanieves filmak isiltasuna berrasmatzen zuen, eta zinema primitiboaren araztasuna berreskuratzen zuen modernotasun emozional bizi bat emateko. Lorcaren iruditeriak, Europako zinema mutuaren estilizazio bisualak eta feminitateari eta mitoari buruzko begirada garaikideak bat egiten zuten bertan. Elkarrizketarik eza aktoreen adierazkortasunarekin, muntaketarekin eta Alfonso de Vilallongaren partitura limurtzailearekin orekatzen zen, zeinak kontakizunaren emozio bakoitza gidatzen baitzuen. Blancanieves sekulako arrakasta izan zen: hamar Goya sarik —Film Onena eta Jatorrizko Gidoi Onena barne—, Donostiako Epaimahaiaren sari bereziak, Ariel sariak, César sarirako izendapenak eta nazioarteko hainbat sarik bisulaki erradikala den sortzaile honen maila berretsi zuten. Nazioarteko prentsak Bergerri Europako zinemaren berriztatzailerik berezienetako bat zela esanez egin zion harrera, tradizioa eta abangoardia herri-sentsibilitatearekin uztartzeko gai baitzen.
Bost urte geroago, Abracadabra (2017) filmak bere unibertsoa komedia surrealista eta errealismo magikoaren eremura eraman zuen. Antonio de la Torre eta, berriz ere, Maribel Verdú protagonista dituen hipnosiari eta jabetzari buruzko istorio honetan, Bergerrek identitatearen mugak eta esplikaezina den horrekin batera bizitzearen mugak aztertu zituen. Etxekoa eta fantastikoa den horren artean, filma bere zinemaren konstante batera itzuli zen: eraldatzen ari den mundu batean zentzu bat bilatzeari. Goya sarietarako zortzi izendapen lortu zituen Abracadabrak, eta berretsi egin zuen zinemagileak naturaz gaindikoa den hori eguneroko bizitzako tentsio intimoenekin fusionatzeko duen gaitasuna.
Bilaketa horrek bere adierazpenik unibertsalena aurkitu zuen Robot Dreams (2023) filmean, animaziora iritsi zenean, alegia. Sara Varonen eleberri grafikoa egokituta, Bergerrek, hitz bakar bat erabili gabe, txakur baten eta robot baten arteko adiskidetasunaren istorioa kontatu zuen, New York estilizatu eta hunkigarri batean. Filma inspirazio tradizionaleko eta artisau-sentsibilitateko animazio bat da, eta umorea eta tristetasuna argudiorik gabe uzten gaituen naturaltasun batekin uztartzen ditu. Lerro garbiek, kolore beroek eta pertsonaien adierazkortasunak edozein oztopo linguistiko edo kultural gainditzen duen berehalako lotura emozionala egitea errazten dute: animazioak ez du hizkuntzarik behar eta isiltasuna ez da keinu formal bat, errukiaren adierazpena baizik. Robot Dreamsek Animaziozko Film Onenaren European Film Award saria jaso zuen, baita bi Goya sari —Animaziozko Film Onena eta Gidoi Egokitu Onena— eta 2024ko Oscar sarietarako izendapena ere, eta horrek Bergerren zinemaren irismena eta indarra handitu zituen.
Bere obraren ezaugarri nagusia errealismo magikoa maisutasunez erabiltzeko duen gaitasuna da, non egunerokoa eta ohiz kanpokoa den hori elkarrekin bizi diren, modu natural eta poetikoan. Fantasia sarbide bat da bere pertsonaien egia emozionalerako. Keinuaren, begiradaren eta sinbolismo bisualaren garrantzia berreskuratzen du, kritika sozial eta kultural buruargia eta sakonki garaikidea eraikitzeko. Aldi berean, Espainiako modernitatearekin hitz egiten du, ez bakarrik gaiari dagokionez —desioaren, identitatearen edo marjinalitatearen esplorazioa—, baita ondare eta sustrai kulturalak nazioarteko lengoaia eta estetikekin lotzeko duen gaitasunari dagokionez ere. Bere umore malenkoniatsuak sentsibilitate konplexu eta sakonki gizatiar bat eskaintzen du: zoritxarrari ironiaz, samurtasunez eta halabeharrezko nostalgiaz egiten zaio aurre, eta horrek tramak humanizatu egiten ditu eta ikuslearengandik hurbil jartzen ditu. Komediaren eta tragediaren fusio hori oso errotuta dago tradizio hispanoan, eta, hala, publikoak entretenimendua aurkitzen du bere filmek eskaintzen duten esperientzian, baina baita errebelazioak ere.
Pablo Bergerrek Arte Ederretako Merezimenduaren Urrezko Domina (2023) eta Ohorezko Diboos saria (2024) jaso ditu, eta Frantziako Gobernuak Arte eta Letretako Zaldun (2015) izendatu zuen. Hollywoodeko Akademiako kide da eta bere zinemari buruzko nazioarteko atzerabegirakoak egin dituzte. Sortzaile aske bat da, zinema emozioei eta ezagutzari bide emateko modu bihurtu duen narratzaile bat, munduari xalotasunaren eta jakituriaren nahasketa zehatz —eta argitsu— batekin begiratzen dion artista bat, filmez film harriduraren ateak irekitzeko gai dena.
